مالیات بر ارزش افزوده «مالیات غیر مستقیمی» است که مصرف کننده (خریدار) آن را به همراه بهای خرید اجناس و خدمات میپردازد و دریافت کننده (فروشنده) موظف است مقدار مالیات دریافتی را به خزانه دولت واریز کند. از آنجا که خود فروشنده نیز ضمن خرید اولیه چنین مالیاتی را پرداخته ولی مصرف کننده محسوب نمیشود، اینست که او حق دارد کل «مالیاتهای ارزش افزوده» پرداختی خود را از کل «مالیات بر ارزش افزوده»های دریافتی کسر کرده و مابه تفاوت را به دولت بپردازد.
مالیات بر ارزش افزوده به تمامی خدمات و کالاهایی تعلق میگیرد که در برابر پول در داخل کشور داد و ستد میشوند، مگر آنکه در قانون برای آن شرایط ویژه، از جمله تخفیفهایی در نظر گرفته باشند. اقلام صادراتی از این مالیات معاف هستند: ر. ک. Duty-free. در بسیاری کشورها داروها، خدمات پزشکی، خدمات عامالمنفعه، مواد غذایی، کالاهای رسانهای چاپی غیر تبلیغاتی (یا با تبلیغات نسبتا کم) و برخی خدمات دولتی و جرائم نقدی شامل استثناء میشوند.
اداره مالیات در حالت عادی هرگز «تک پست»های دریافتی و پرداختی کسبه را در نظر نمیگیرد (ولی ممیزی مالیاتی اداره دارایی اینکار را میکند)، بلکه جمع کل را در انتهای سال مورد محاسبه قرار میدهد. یک بازرگان یا تولید کننده در انتهای سال حجم تمامی مالیاتهای پرداختی (برای آب، برق، بخاری، خریدهای شرکت، بنزین خودروها، تعمیر خودروها و صدها پست دیگر) را از کل مالیات هاي دریافتی از مشتریان کسر نموده و وجه تفاوت را به دولت میپردازد.
تاجر یا کشاورز جنگلدار یک کیلوگرم چوب درخت را به بهای ۱۰ ریال به کارخانه کاغذسازی میفروشد و ۱ ریال مالیات بر ارزش افزوده کسب میکند. کاغذ تولید شده از دست دهها تولیدکننده وبازرگان و دلال عبور میکند تا در انتها به شکل یک کتاب با قیمت فروش ۵۰۰۰۰ ریال (با مالیات نهفته ۱۰ درصدی = ۴۵۴۵ ریال) به دست مصرف کننده برسد. در این بین خزانه دولت شاید دهها یا صدها بار مالیات بر ارزش افزوده کسب کرده و باید کل مبالغ تفاوت ارزشهای افزوده دریافتی را به پرداخت کنندهها یعنی همه «ارزش افزا ها» که در تبدیل چوب به کتاب سهیم بودهاند، از جمله: کارخانه چوب بُری، کارخانه اره سازی، فروشندههای عمده و خرده اره، تا کاغذ ساز، کاغذ فروش، شرکتهای باربری و ترابری، شرکت برق، شرکت آب، شرکت تلفن، شرکت دفع زباله، سازنده رنگ کاغذ، سازنده رنگ چاپ، رنگ کاغذ فروش، رنگ چاپ فروش، عمده فروشهای مختلف، چاپخانه کتاب، صحافی کتاب، شرکتهای تبلیغات و تک فروش کتاب بازگرداند، زیرا مالیات بر ارزش افزوده حقیقی را فقط باید مصرف کننده انتهایی بپردازد. این امر کار بخش خصوصی و ادارههای مالیات را بسیار سنگین میکند. به همین خاطر گهگاهی بحث آن مطرح میشود که بهتر است این مالیات را از داد و ستدهای بین «ارزش افزاها» (تولید کننده گان، فروشندههای میانی و دلالها) حذف کنند.
در بسیاری کشورها چند نوع و درصد مختلف برای این مالیات وجود دارد. مثلا آلمان: مالیات استاندارد ۱۹٪ و برای موادغذایی، مطبوعات و کتاب ۷٪ و اجرت پزشک صفر٪ ولی دارو ۱۹٪ است. کمترین سطح مالیات بر ارزش افزوده را در اروپا سوئیس با ۸٪ و بالاترین را ایسلند با ۲۵،۱٪ داراست. در کشورهای دیگر جهان نیز بین ۴ تا ۲۵٪ رایج است (ژاپن ۵٪، ترکیه ۱٪، ۸٪ و ۱۸٪، سوئیس صفر تا ۸٪،ایالات متحد آمریکا از این نوع مالیات استفاده نمیکند)
روش محاسبه نرخهای متفاوت مالیات بر ارزش افزوده در برخی کشورها بسیار پیچیده است و در نهایت اشکال و اشتباههایی را در حسابداری شرکتها ببار میاورد. این امر میتواند پس از چندین سال کار و کسب برای مالیات پردازان مشکلات تسویه حساب مالیاتی کلانی بوجود بیاورد.
چند نمونه از آلمان و برخی کشورهای چند نرخی:
- مالیات بر ارزش افزوده برای فروش گل و گیاه ۷٪ است ولی به همان گل و گیاه در داخل گلدان (به همراه گلدان) ۱۹٪ تعلق میگیرد.
- مالیات بر ارزش افزوده برای غذا، جهت خوردن در داخل رستوران ۱۹٪ است ولی اگر مشتری غذا را با خود به بیرون از رستوران ببرد ۷٪ تعلق میگیرد. به همین خاطر صندوق دارهای رستورانهایسرپایی (Fast food) قبل از جمعبندی سفارشات از مشتری میپرسند: "غذا را اینجا میخورید یا که با خودتان میبرید؟" (اگر مشتری غذا را با خود به بیرون ببرد، تخفیف مالیاتی (۷٪ بجای ۱۹٪) به نفع فروشنده در صندوق رستوران میماند)
- مالیات بر ارزش افزوده فروش چندین برگ کاغذ چاپ شده ۱۹ ٪ است ولی اگر همانها را به نحوی صحافی کنند (شبیه کتاب یا مجله با حجم محتوای تبلیغاتی کمتر از ۵۰٪) ۷٪ مالیات تعلق میگیرد.
دولت انگلستان در سال ۲۰۱۰ میلادی ۱۱۰ میلیارد یورو مالیات بر ارزش افزوده کسب کرده، دولت اتریش ۲۳ میلیارد یورو و دولت آلمان ۱۸۰ میلیارد یورو. این رقم برابر ۴۸،۳٪ کل مالیاتها در آلمان است.
مبدأ اصلی روش مالیاتگیری به صورت مالیات بر ارزش افزوده، کشورهای توسعهیافتهٔ اروپا میباشد، اما برخی کشورها با نگرشی متفاوت به اقتصاد، از این روش از مالیاتگیری بهره نمیبرند. از جملهٔ کشورهایی که در آنها مالیاتگیری از نوعِ مالیات بر ارزش افزوده استفاده نمیشود میتوان کشورهایی همچون ایالات متحده آمریکا و عربستان سعودی را نام برد.
به منظور اجرای این مالیات در ایران، لایحه آن برای اولین بار در دی ماه ۱۳۶۶ به مجلس شورای اسلامی برده شد. این لایحه در کمیسیون اقتصادی مجلس مورد بررسی قرار گرفت و پس از اعمال نظرات موافق و مخالف به صحن علنی مجلس رفت که پس از تصویب ۶ ماده از آن بنا به تقاضای دولت و به دلیل اجرای سیاست تثبیت قیمتها به دولت بازگردانده شد.
درسال ۱۳۷۰ بخش امور مالی صندوق بینالمللی پول، در راستای اصلاح نظام مالیاتی جمهوری اسلامی ایران، اجرای سیاست مالیات بر ارزش افزوده را بعنوان یکی از عوامل اصلی افزایش کارایی و اصلاح نظام مالیاتی پیشنهاد نمود. با توجه به نظرات کارشناسان صندوق بینالمللی پول، مطالعات و بررسیهای متعددی در این زمینه در وزارت امور اقتصادی و دارایی صورت پذیرفت و اجرای مالیات بر ارزش افزوده در سمینارها و کمیتههای مختلف علمی با حضور کارشناسان داخلی و خارجی مورد تاکید قرار گرفت، وزارت امور اقتصادی و دارایی در راستای طرح ساماندهی اقتصادی کشور، انجام اصلاحات اساسی در سیستم مالیاتی از جمله حذف انواع معافیتها، حذف انواع عوارض وگسترش پایه مالیاتی را با تاکید خاص بر کارایی نظام مالیاتی، شروع نمود و مطالعات جدید امکانسنجی در این زمینه به عمل آورد. با توجه به اهمیت بسط پایه مالیاتی بعنوان یکی از اصول اساسی سیاستهای مالی طرح ساماندهی اقتصاد کشور، معاونت درآمدهای مالیاتی وزارت امور اقتصادی و دارایی مطالعات علمی متعددی را با در نظر گرفتن خصوصیات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور در زمینه اجرای مالیات بر ارزش افزوده، از دی ماه ۱۳۷۶ آغاز کرد. لایحه مالیات بر ارزش افزوده، اکنون با در نظر گرفتن اثرات اقتصادی ناشی از اجرای این مالیات با اصلاحات و بازنگریهای متعدد، به مجلس شورای اسلامی ارائه شدهاست.
قانون مالیات بر ارزش افزوده با اختیارات ناشی از ماده ۸۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در ۵۳ ماده و ۴۷ تبصره در تاریخ ۱۳۸۷/۲/۱۷ در کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی تصویب شدهاست تا در مدت آزمایشی ۵ سال از تاریخ اول مهرماه ۱۳۸۷ به اجرا گذاشته شود. از ابتدای سال ۱۳۹۳ میزان این نوع از مالیات در ایران مجدداً افزایش خواهدیافت و از ۶درصد به ۸درصد تغییر خواهد کرد. (این قانون جایگزین قانون تجمیع عوارض شدهاست)
دولتها مصارف ویژهای را برای این مالیات درنظر میگیرند. این مالیات از مهم ترین درآمدهای خزانه استانداریها، شهرداریها و دولتهای مرکزی محسوب میشود. این مالیات به حساب خزانه دولتمرکزی وارد و از آنجا طبق قانون بین استانها و شهرها پخش میشود.
مالیاتها اصولا و این نوع مالیاتهای «همه گیر» خصوصا، برای دولتها افزار کنترل و هدایت اقتصاد و جامعه محسوب میشوند. به عنوان مثال: آلمانیها برای "زنده" نگاه داشتن شهر تجزیه شدهبرلین در دوران جنگ سرد قانونی به اجرا گذاشتند که اجازه میداد تا کسبه برلین غربی در تجارت با آلمان غربی «مالیات بر ارزش افزوده» را حذف کنند. با این ترفند مالیاتی هدفمند، صدها شرکت و کارخانه در برلین غربی شعبه دایر کرده بودند.
تسویه حساب بازرگان با مالیات ۱۰ درصدی: خرید جنس با بهای ۱۰۰ ریال + ۱۰ ریال مالیات و افزودن ارزش جنس... و در انتها ۳۰۰ ریال فروش با ۲۷/۲۷ ریال مالیات نهفته در بهای فروش. مابه تفاوت قابل پرداخت به خزانه دولت = ۱۷/۲۷ ریال.
۱۰۰ ریال + ۱۰٪ = ۱۱۰ ریال ← افزودن ارزش (دلالی، فروش یا تولید فرق نمیکند) ← فروش به قیمت ۲۷۲/۷۳ ریال + ۱۰٪ مالیات (= ۲۷/۲۷) = ۳۰۰ ریال
بنا بر کتیبههای گلی یافت شده خزانه دار دولت در زمان هخامنشیان، به نسبت درآمد هر کاسبی که از راه فروش اجناس انباشته بود از او مالیات میخواست. بنابر این گروهی از تاریخنگاران ادعا میکنند که اساسا سیستم مدرن مالیاتی را هخامنشیان به دنیا نشان دادند.
در اروپا آلمانها به عنوان اولین قوم در قرن پانزدهم میلادی شروع به کسب نوعی مالیات بر فروش کردند. در سال ۱۷۵۴ «گراف برول» از اهالی ساکسون رسما و با کتاب قانون، عبارت «مالیات بر فروش» را رایج کرد و به کار گرفت.
در سال ۱۹۱۶ طی جنگ جهانی اول این قانون در سرتاسر آلمان به صورت واحد رسمی شد. رقم سقفی این مالیات از ۰/۲٪، در سال ۱۹۳۵ به ۲٪ و درسال ۱۹۴۶ به ۵٪ افزوده شد.
این نوع مالیات در سال ۱۹۶۸ میلادی در راستای هماهنگی مالیاتهای اروپا «مالیات بر ارزش افزوده» نامیده شد و تقریبا در سراسر اروپا به همین نام رایج گشت. امروزه این مالیات "شاهرگ" خزانه دولتها را تشکیل میدهد و بدون آن موجودیت سیستم به زیر سئوال میرود. «مالیات بر ارزش افزوده» تنها مالیاتی است که هرگز در تاریخ روال نزولی نداشته و پیوسته افزایش یافته.
منبع:fa.wikipedia.org